Wat is Diepe Ecologie? Arne Naess’ filosofie

In deze blogpost wil ik met jullie een samenvatting van een gedeelte van mijn afstudeerscriptie delen. Mijn scriptie gaat over het natuurbegrip in de filosofie van Friedrich Schelling, in relatie tot die van Arne Naess. Ik zal in deze post uitleggen wat de visie is van Arne Naess op de inhoud van de werkelijkheid, die hij in termen van zogenaamde Gestalten beschrijft. Deze visie is ontwikkeld om de noodzaak van een verdediging van de natuur te verwoorden, die dieper gaat dan de noodzaak onze eigen soort te behouden.

Arne Naess

Arne Naess (1912 – 2009) was een denker uit Noorwegen, die als de grondlegger van de Diepe Ecologie wordt beschouwd. De Diepe Ecologie is een milieubeweging die zich inzet voor een transitie naar een andere blik op en relatie tot de natuur. In tegenstelling tot reform ecology, wat zich vooral richt op een verduurzaming van energieproductie, richt de Diepe Ecologie zich ook op een verandering in ons bewustzijn. De beweging poogt ‘dieper’ te vragen naar de oorzaken van de huidige ecologische crisis, die gezocht worden in onze relatie tot andere levende en niet-levende zijnsvormen. Een werkelijke oplossing van de crisis is niet enkel een verduurzaming, maar een hernieuwde vraag naar onze menselijkheid, die niet tegenover de ‘natuur’ gedefinieerd dient te worden, maar juist als deel van de natuur.

Van Gestaltpsychologie tot Gestaltontologie

Een origineel aspect aan de filosofie van Naess is zijn visie op de werkelijkheid als bestaande uit Gestalten. De term ‘Gestalt’ komt uit de Gestaltpsychologie, zoals die ontwikkeld is door Max Wertheimer. Hier verwijst de term naar het geheel van een ‘gestalte’ die ontstaat vanuit bepaalde delen, maar tegelijkertijd meer is dan deze delen. De volgende afbeelding illustreert deze gedachten.

We kunnen hier duidelijk een cirkel en een rechthoek waarnemen, terwijl we strikt gesproken enkel losse strepen zien. Er ontstaat daarom de verschijning van een geheel dat meer is dan de delen. Tegelijkertijd stuurt dit geheel ook hoe we de delen zien, zodat er een interessante dynamiek ontstaat tussen beiden.

Naess vormt deze ‘psychologie’ om tot een ‘ontologie’. Dit wil zeggen dat hij deze gedachtes, die de werking van de menselijke geest beschrijven, ombouwt tot gedachtes over de aard van het zijn van de werkelijkheid. Voor Naess maken Gestalten de inhoud van de werkelijkheid uit. Dit betekent dat de werkelijkheid zich aan ons geeft als gevormd uit betekenisvolle gehelen, die we niet zonder meer in delen kunnen analyseren. Bovendien betekent dit dat het geheel ook betekenis kan geven aan het deel.

Gestaltanalyse

Om dit te begrijpen, moeten we teruggaan naar de manier waarop we intuïtief de werkelijkheid ervaren, zonder aannames te maken over wat er ‘voorbij’ deze ervaring ligt. Wat zie je als je om je heen kijkt? Ikzelf zie mijn vertrouwde bureau, staand in de kamer waarin ik mij thuis voel. Volgens Naess zijn termen als ‘vetrouwdheid’ en ‘thuis-voelen’ geen ‘menselijke projecties’ op een geheel dat eigenlijk bestaat als een ‘objectieve’ werkelijkheid. Ze vormen concreet de inhoud van de werkelijkheid, bovendien de enige inhoud die wij ooit kunnen beleven. Arne Naess noemt zulke Gestalten de ‘concrete content of reality‘.

Een probleem: soms ervaar ik mijn bureau als een gehaat bureau, als ik geen zin heb om te studeren, bijvoorbeeld. Hoe kan ik dan zeggen dat dit hetzelfde bureau is als in mijn ervaring ervan als een vertrouwd bureau? Het is duidelijk dat er niet twee bureaus zijn, toch? Naess zou zeggen: qua inhoud niet! Je ervaart duidelijk twee verschillende bureaus. Dat komt omdat identiteit geen inhoud van de werkelijkheid is. Het is een relatie tussen ervaringen, een abstracte toevoeging aan wat de ontologische bodem is van het werkelijke. Dit maakt het niet minder ‘echt’, maar abstracte concepten zoals identiteit en objectiviteit functioneren eerder als kaarten van een gebied; net zoals een kaart niets toevoegt aan het gebied, maar het wel op een specifieke manier beschrijft (en ook minder of meer adequaat kan zijn), zo staan abstracte structuren tegenover concrete belevingen.

Waarde van dit gedachtegoed

Naess’ gedachtegoed staat ons toe om bepaalde Gestalten te verdedigen, die verdwijnen in een objectiverende benadering van de werkelijkheid. Zo heeft hij een prachtig essay over het ‘hart van het woud’. Deze plaats, die getekend wordt door een zekere verlorenheid en volledige onderdompeling  in het woud, is niet te analyseren door het woud planmatig te benaderen. Zo verandert het aanleggen van een weg door het woud, zelfs als deze het centrum van dit woud zou vermijden, het woud als een geheel. Het tegenkomen van een weg blokkeert de mogelijkheid van het woud om een hart te hebben, omdat we geen werkelijke ervaringen meer kunnen hebben van deze verlorenheid. Aangezien de beleving van deze Gestalten als de uiteindelijke inhoud van het werkelijke worden gezien, hebben zij een validiteit die een ontwikkelaar niet kan lezen op zijn kaart van het gebied. De werkelijkheid wordt nooit afstandelijk beschouwd, maar bovenal doorleefd!

Naess’ filosofie staat daarom als een uitnodiging om anders te leren zien, wat voor hem wil zeggen ‘dieper’. Als we de inzichten van de ecologie gebruiken om onze verbondenheid met andere levensvormen en ecosystemen te zien, verandert geleidelijk aan de inhoud van onze werkelijkheid. We leren dat er in de werkelijkheid zoals we die beleven vaak geen afgebakend ‘ik’ bestaat dat zich tegenover de dingen bevindt, maar dat wij meestal met de dingen zijn. Bedenk je maar eens: hoe vaak heb jij duidelijk een ervaring van jezelf? Ben je meestal niet gericht op andere dingen, andere mensen, activiteiten? Dit wil niet zeggen dat er geen ‘ik’ is, maar wederom dat dit een abstractere constructie is, die toevoegt aan de inhoud van ervaringen.

Enkele conclusies

Ik hoop dat ik zo het argument van Naess helder aan jullie gepresenteerd heb. Er zijn aardig wat punten waar ik zelf sceptisch over ben. Mijn thesis is bovenal een poging om de filosofie van Schelling te gebruiken om wat van deze vraagtekens te expliciteren. Maar al met al ben ik wel onder de indruk van de rust, de gerichtheid en het optimisme waarmee Naess schrijft.

Ook denk ik dat Naess veel postmoderne argumenten tegen ecologie omzeilt. Deze richten zich namelijk vooral op de ecologische notie van een Moeder Natuur, van een oorspronkelijke balans in de Natuur waartoe de mens moet terugkeren. Het probleem met zulke noties is dat ze conservatief zijn en bovendien iets op de Natuur forceren dat het niet is. Als we naar de geschiedenis van de evolutie kijken, zien we namelijk dat zij zich altijd voortbeweegt, dat miljoenen soorten onderweg zijn uitgestorven en dat de Natuur dus misschien eerder een onderweg-zijn dan een statische oorsprong is. Ik denk dat Naess’ filosofie ruimte laat voor deze gedachten. De Natuur wordt nergens als een oorsprong gedefinieerd. Alles wat Naess hierover zegt is dat onze relaties ten opzichte van andere wezens belangrijk is voor de vorming van onze identiteit en bovendien onze werkelijkheid kunnen verrijken. Het is onder andere een opgave van mijn thesis om deze gedachte in het licht van een dynamische, evoluerende Natuur te denken.

Bovenal onderschrijf ik Naess’ suggestie dat een oplossing van de ecologische crisis ook een andere manier van zien zal vergen. Zolang we de wereld blijven bevragen op economische waarde, dat wil zeggen, zolang de wereld enkel een reservoir aan brandstof is, zullen de problemen die wij tegemoet treden zich blijven vergroten. Het werken aan een ander soort bewustzijn is gelukkig zeer simpel, en techniek kan hier zelfs bij helpen. Door te leren over het gedrag van andere wezens om ons heen, door aandacht te hebben voor de schoonheid van wat er is en door de bereidheid te vinden jezelf in te zetten voor een wereld die niet enkel getekend wordt door de menselijke consumptie schrijd je al een lang stuk in de goede richting.