Van de bloemetjes, de bijtjes en het kernafval: problemen van Diepe Ecologie

Inleiding

Ik eindigde het vorige deel van deze blogpost met de bewering dat wie diep ecoloog wil zijn, allereerst gek moet worden. Dit lijkt een belediging aan het adres van diepe ecologie! Ik herinner u eraan dat filosofie een liefde voor wijsheid is met een sadistisch randje. Diepe ecologie heb ik hoog in het vaandel, mijn hart is groen. Ik zal in dit tweede deel echter enkele gevaarlijke gevolgen van het diep ecologische wereldbeeld schetsen. De oproep tot vrede kan een oproep tot oorlog worden tegen de individualiteit. De grootste waarde van diepe ecologie vind ik daarom niet haar wereldbeeld in huidige vorm, maar de consequenties daarvan die ons gek maken. Het is zinnig, zelfs noodzakelijk dat wij gek worden, opdat we een nieuwe rust in de wereld kunnen vinden.

Ik zal hier drie problemen van de diepe ecologie beschrijven. Het eerste probleem is het probleem van AIDS. Het tweede probleem is het probleem van het fascisme. En ten derde het probleem van de gekte, die ik al aangekondigd heb. Al deze problemen zijn overigens door diepe ecologen herkend en er wordt naarstig gepoogd een antwoord op te vinden. Ik stip de problemen hier enkel aan en laat het denken over de oplossing aan u, waarde lezer.

Probleem 1: AIDS

Diepe Ecologen geloven in een zekere harmonie van het geheel, waarin elk deel zich zou moeten kunnen verwezelijken zonder anderen te schaden. Mensen kunnen zichzelf realiseren, zonder hierbij andere wezens pijn te doen. Bovendien heeft alles wat leeft intrinsieke waarde. U voelt het misschien aankomen… Geldt dit dan ook voor ziektes zoals aids? Of het virus ebola? Of de malariamug? Dragen zij ook bij aan de harmonie van het geheel? Moeten mensen niet ingrijpen in het bestaan van deze ziektes, omdat zij zich dan tegen de harmonie van het geheel keren?

Deze vragen illustreren dat bij de gedachte aan de verbondenheid van alles met alles er meestal iets positiefs verstaan wordt. Deze verbondenheid kan echter ook stierlijk vervelend zijn. Erkennen wij dit niet dan wordt diepe ecologie diepe misantropie – de mens heeft de verplichting zijn lijden te aanvaarden, moet lijden, meer lijden! Er zijn diepe ecologen geweest die stelden dat hongersnood in Ethiopië een natuurlijk, en dus goed, verschijnsel is dat tot een nieuwe balans zou leiden. Er zijn mensen die hopen op het uitsterven van alle mensen in naam van een hogere balans.

Staan wij al het levende een intrinsieke waarde toe, dan raken we ook in de verwarring tussen het oordeel en de werkelijk waar dit oordeel een deel van uitmaakt. In zoverre het idee van waarde afhankelijk is van een oordeel, moet er ook een beoordelaar zijn. Dit is de mens. Maar de mens mag voor de diepe ecoloog juist niet centraal staan! De goedkope oplossing is om daarom de beslissing uit handen te nemen van de mensen en deze te leggen in ‘de natuur zelf’. De natuur is waardevol, ook zonder oordeel. Maar hoe is een oordeel zonder beoordelaar mogelijk? Een diep (ecologisch) stilzwijgen is het antwoord.

Probleem 2: Fascisme

Al sinds de kritische theorie van Adorno en Horkheimer weten wij dat er een zeer wrange ironie speelt in de veranderende relatie van de mensen tot de wereld. Thesis wordt antithesis. Diepe ecologie poogt de grote emancipatie te zijn van de aarde zelf, van de natuur zelf. De mens wordt van zijn centrale plaats gestoten en alles verschijnt nu als betekenisvol. De intrinsieke waarde emaneert uit het geheel dat goed is en harmonisch. Maar let goed op het wezen van deze omslag…

De dingen krijgen hun waarde terug door hun plek te vinden in een overkoepelend geheel, de mens krijgt keurig een plek naast de dingen in dit betekenisvolle systeem. Het probleem van deze beweging is dat er altijd een gevaar bestaat dat het deel onderworpen wordt aan het geheel. De natuur verschijnt als het geheel dat inherent waardevol is, dat vanuit zijn perfectie al haar onderdelen zegent met zinvolheid. Alles heeft zijn eigen plek in deze orde. Maar wat als een deel niet tevreden is met zijn plek? Wie bepaalt eigenlijk welke plek voor wie gereserveerd is? In naam van het geheel wordt de bewegingsvrijheid van het gedeelte ernstig ingeperkt.

Dit blijkt vooral uit de politieke consequenties van de diepe ecologie. Ik heb diep ecologen horen zwijmelen over een Verlichte Dictatuur. Als iedereen zich maar zou voegen naar de diepe orde die de diep ecologen kunnen zien! Als iedereen zijn recht op vrijheid maar zou inleveren voor de glorie van het geheel! Deze organisatievorm waarin een voorgegeven orde de vrijheid van het individu beperkt in naam van een abstract ideaal heet fascisme. Het opheffen van het verschil tussen de beschrijving van de natuur en de normatieve voorschriften die uit deze geweldige orde voortbulderen maakt dat in wezen alle democratie overbodig is.

Diepe ecologie wil de dingen bevrijden uit de greep van de mens, maar legt zij opnieuw in de greep van de mens als degene die de diepe orde kan ontwaren. De vrijheid die het belooft, eindigt zo in een dictatuur van de zieners. Ik chargeer hier, natuurlijk, want diepe ecologie heeft mechanismes ingebouwd die ruimte overlaten voor democratische tegenspraak, maar we moeten oppassen dat de oproep ons te voegen naar het geheel niet opnieuw de dingen overweldigt en hun de beloofde vrijheid ontneemt.

Probleem 3. Diepe ecologie maakt ons gek

Het laatste probleem is dat diepe ecologie ons gek maakt, of dat we eerst gek moeten worden om diepe ecologen te kunnen zijn. Wat bedoel ik hiermee? Het gaat om een dubbelheid die in de belofte van de ervaring van eenheid en verbondenheid met de natuur ligt. Enerzijds lijkt dit kosmische besef een enorme rust teweeg te kunnen brengen, gelijk aan het Boeddhistische Nirvana. Het ‘ik’ blijkt niet los te bestaan van de omgeving, niets bestaat op zichzelf, vorm is leegte – en leegte is vorm. Dit is hoe diep ecologen ook hun filosofie marketen, de vreugdevolle verbinding met alles om je heen! Je bent nooit alleen, omdat er geen ‘zelf’ bestaat dat op metafysische hoogten boven de wateren zweeft. We staan middenin de modderpoel van de aarde.

Dat is zeker geen ongezellige ervaring en hoe vaak ben ik al niet ontroerd geweest door de ecologische verbinding tussen insect en bloem, boom en bodem. Maar zou onze blik blijven rusten op wat er in de bossen gebeurt, dan kunnen we niet van een diepe ecologie spreken, hooguit van een bijziende ecologie. Verbinding van alles met alles, dat is wat centraal staat voor diepe ecologie. Dus niet alleen de bossen of plaatsen zonder mensen. De laatste keer dat ik keek, behoorden tot dit alles ook kernreactoren, geld, ziektes, geweld, angst, vuilnis en de plasticsoep. Ben ik hiermee ook verbonden, op een zelfde manier als het insect met de bloem?

Ja! Maar dit is een verschrikkelijke ervaring. Als er geen ‘buitenkant’ aan de natuur zit (want de natuur was het geheel, dus daarbuiten kan nu eenmaal niets bestaan), dan zijn wij in een systeem geworpen, als kweekvissen in een kweekvijver, rondzwemmend in de troep die wij denken ver weg te sturen. Maar dit zou ook deel van het harmonische geheel moeten zijn! Dit alles zou ook nog in dienst moeten staan van het vredige, prachtige geheel – maar hoe dan?

Als alles wat bestaat natuur is en alles ook nog eens verbonden is, dan moet ik nu rekening houden met de gevolgen van mijn handelen over heel de wereld. Tegelijkertijd kan ik de sporen van mijn handelingen nooit meer volgen als een ongeïnteresseerde toeschouwer, omdat er geen buitenkant aan het geheel zit. Van binnenuit het systeem aarde moet ik met al mijn beperkingen rekenschap afleggen over handelingen die gevolgen tot in de verste verten hebben. Als we nog niet eens het weer over twee dagen kunnen voorspellen, hoe moet ik dan begrijpen tot waar op aarde de gevolgen reiken van deze tocht in het vliegtuig die ik neem als ik op vakantie g?. Of banaler, wat zelfs de CO2 die ik uitadem voor gevolgen heeft op het geheel? Hoe kan ik mij in deze chaos verbonden voelen met alles waar ik geen zicht op heb of kan krijgen? Het probleem is dat ecologie grenzeloos is, dus globaal, terwijl ik lokaal gesitueerd ben.

Daarbovenop komt ook nog eens dat de tijdschalen van al die entiteiten waarmee wij om moeten leren gaan (CO2, fosfaat, koolstof) miljoenen jaren omspannen, terwijl ik mij van dag tot dag mij op deze kolkende aarde oriënteer. Miljoenen jaren! Ik heb geen eens een notie van hoe lang dat is. Twintig jaar voelt oneindig ver weg voor mij, als ik uitkijk naar een feestje dan kunnen dagen zelfs eindeloos voelen, mijn begrip van tijd verbleekt bij het vooruitzicht van miljoenen jaren. Verbondenheid met het ecosysteem van de aarde vergt verbondenheid op zo’n enorme tijdschaal. Maar dat kan ik niet bereiken zonder gek te worden.

Gek worden, daarmee bedoel ik in het ordeloze leven. Dit is de eigenlijke opgave van diepe ecologie. Verbondenheid met de wereld om ons heen wordt gepresenteerd als een gemakkelijke opgave, een spontaan inzicht in hoe dingen werken. Ik stel: verbondenheid met de wereld is het vallen door alle orde heen, in een tijd en ruimte die de orde van ons verstand te boven gaat. De opheffing van alle vorm, omdat de complexiteit de vormgevende categorie overstijgt. Pas als we deze waanzin accepteren, dat wij nooit meer écht kunnen begrijpen waarmee wij ons verbinden, kunnen we ons verbinden met deze wereld. Pas als ik accepteer dat ik geen overzicht over het geheel van de wereld kan hebben, kan ik in de wereld de onprettige plakkerigheid van alle dingen om mij heen ervaren. De plakkerigheid die ecologische verbondenheid is.

Samenvatting

Diepe ecologie roept ons op verder te denken, dieper te kijken. Mensen zijn niet los te begrijpen van hun omgevingen, maar vormen een deel van hetzelfde geheel van de natuur waarin ook alle planten en dieren leven. De relatie tussen dit geheel en de delen is niet helemaal onproblematisch. Ten eerste is er het probleem van aids: zijn alle delen even belangrijk? Ten tweede het probleem van fascisme: leidt een oproep je te voegen naar het geheel niet tot een onderdrukking van de individualiteit? En ten derde, moeten we eerst gek worden voordat we ons kunnen verbinden met de wereld. We moeten accepteren dat deze ervaring van verbondenheid onprettig is, alle begrijpbare orde te boven gaat en bovenal waanzinnig is. Maar waanzin is tegenwoordig een meer accurate beschrijving van de wereld dan de orde van het objectieve.

Advertentie