Blijf de aarde trouw! Gelatenheid als Activiteit – Heidegger en Nietzsche

Vorige week schreef ik over een mogelijke reactie op het Antropoceen: de gelatenheid. Dit volgde uit het denken van Peter Sloterdijk, volgens wie de hedendaagse Europese attitude tegenover de wereld gebaseerd is paniek en een zucht naar controle. De ironie was dat juist in het grijpen van de controle, deze telkens opnieuw verloren raakte. Techniek brengt een ambigue soort balans teweeg. We bereikten een stabiliteit in de relaties tussen grootmachten door de mogelijkheid van wereldvernietiging van de atoombom. We werken sneller dan ooit, maar houden minder tijd over. We zijn sterk verbonden via internet, maar bewegen daardoor gemakkelijk uit elkaar.

Gelatenheid klinkt als een toverwoord. Accepteren dat wij mensen niet alles kunnen beheersen. Spontaniteit waarderen. Ons niet gek laten maken. Er zit echter ook een bijsmaak aan van onverantwoordelijkheid, zeker voor hen die alles behalve gelaten dag in dag uit op de barricades staan voor het milieu en onze aarde. Vergt de situatie dan niet toch activiteit van ons? Dromen van alternatieve mogelijkheden? Kan men werkelijk volstaan met de terugtrekkende beweging van de gelatenheid? Is dit geen overgave aan het kapitalisme, aan het discours en het denken dat afstuurt op de totale vernietiging van het niet-menselijke?

Ik bied twee perspectieven op deze vraag. Eerstens dat van Heidegger in zijn geschrift Gelatenheid – het boek waarop Peter Sloterdijks vertoog berust. Ten tweede dat van Nietzsche in zijn Also sprach Zarathustra, waarin hij oproept de aarde trouw te blijven. Beide perspectieven beiden geen afdoende antwoord op de vraag hoe verantwoordelijkheid en gelatenheid samenhangen. Desondanks tonen ze beide dat gelatenheid geen passiviteit is – misschien kan men vanuit deze noties dan wel spreken over een zeker gelaten activisme.

Heidegger

Heidegger maakt een onderscheid tussen twee soorten denken. Eerstens is er het berekenende denken. Het denken dat ordent, efficiënt maakt, soepel doet verlopen. Het denken dat concretiseert en opmeet. Het denken dat onze tijd beheerst. Het denken van de klok, de kranten, de media – het denken dat afstevent op een complete beheersbaarheid van de aarde. Dit denken is echter niet al het denken dat er is. Er blijft een blinde vlek.

Dit denken kan zich namelijk geen rekenschap afleggen van waarom het zelf nu de prominente manier van zien is geworden. Het is reeds in de ban van het idee dat de wereld berekenbaar zou zijn en rechtvaardigt zichzelf circulair aan de hand van dit idee. Deze aanname reikt verder dan wetenschappelijke heuristiek. Ze werkt door in hoe de moderne mens het zijn van de wereld zou begrijpen. Een berekenbaar geheel, bestaande uit concrete delen. Volgens Heidegger is het niet vanzelfsprekend dat wij de wereld zo ervaren. Er bestaat een soort denken dat ons leidt tot de verwondering hierover. Denken als bewustzijn van de toevalligheid van de wijze waarop wij de dingen zien. Denken dat plots beseft dat dit berekenende zijnsbegrip niet zelf een schepping van ons is, maar iets is dat wij op enige wijze ontvangen hebben. Besef dat er ook ander zijnsverstaan mogelijk is.

De gelatenheid is dan voor Heidegger een houding die vanuit het tweede soort denken volgt. Vanuit het bewustzijn dat onze visie op de dingen, onze openheid voor een wereld überhaupt, niet berust op de eigen activiteit, kunnen wij een ontvankelijkheid cultiveren voor andere wijzen van zijnsverstaan. Gelatenheid is dan een volharden in de openheid. Niet zelf weer denken controle te kunnen nemen over onze relaties tot de dingen (dit is teveel vanuit het eerste soort denken gedacht), maar wachten tot een nieuw begrip zich opdient. Gelatenheid is een activiteit die het eerste soort denken in suspensie houdt en niet haar absolutie accepteert. Hoewel het te snel en te ver voert om te spreken van een verantwoordelijkheid, is het gelaten denken dan in ieder geval niet zonder meer een acceptatie van het huidige discours. Het is een actief open staan voor een andere openbaring van de dingen.

Nietzsche

Een ander interessant perspectief vinden wij bij Nietzsche, in diens Also sprach Zarathustra. Ik zet dit perspectief tegenover dat van Heidegger, omdat Nietzsche niet alleen pleit voor een wachten, maar ook voor een zekere bevestiging van de aarde – als een erkenning van de grens van de macht van het subject. (Overigens ontsnapt Nietzsche volgens Heidegger niet aan de geschiedenis van de filosofie die ontaardt in het bovengenoemde eerste soort denken).

Zarathustra, de prediker, de profeet, hoofdpersoon uit Nietzsches werk, roept op tot het volgende:

Ich beschwöre euch, meine Brüder, bleibt der Erde treu und glaubt Denen nicht, welche euch von überirdischen Hoffnungen reden! Giftmischer sind es, ob sie es wissen oder nicht.

Verächter des Lebens sind es, Absterbende und selber Vergiftete, deren die Erde müde ist: so mögen sie dahinfahren!

Einst war der Frevel an Gott der grösste Frevel, aber Gott starb, und damit auch diese Frevelhaften. An der Erde zu freveln ist jetzt das Furchtbarste und die Eingeweide des Unerforschlichen höher zu achten, als der Sinn der Erde!

Einst blickte die Seele verächtlich auf den Leib: und damals war diese Verachtung das Höchste: – sie wollte ihn mager, grässlich, verhungert. So dachte sie ihm und der Erde zu entschlüpfen.

Men moet volgens Nietzsche de aarde niet verachten. En ook het lijf niet. Geen ascetisme vanuit een duurzaam ideaal, geen afkeer van het lijfelijk, geen utopie. De aarde minnen: wat betekent dat? Enerzijds: onze plaats erkennen in de ecologische storm der dingen. Geen transcendentie. Geen bovenwereldlijke verwachtingen. Accepteren dat het hier gebeurt, in dit leven waarin wij geworpen zijn. Proberen wij weg te komen van het leven zoals het is, dan vergiftigen wij onszelf met valse idealen, die ons wegvoeren van alles dat ons hier op aarde gegeven wordt.

De aarde trouw blijven, wat is dat dan precies? Ook voor Nietzsche zal het waanzin blijven te denken dat wij kunnen bepalen wat er hier op aarde gebeurt. In Nietzsches werken vindt een zorgvuldige deconstructie van de subjectiviteit plaats. Er is geen menselijk subject: er is een hoeveelheid aan krachten die worstelen om aan het licht te komen. De mens is een bundel van zulke krachten, nooit volledig met zichzelf in samenspraak. De aarde trouw blijven heet dan: accepteren dat wij nooit buiten haar storm staan. Dat haar krachten ook door ons werken. Dat onze wil een bevestiging moet zijn van dit wilde spel aan energie, geen afkeer van de pluraliteit, spontaniteit, wildheid. Ook in ons en door ons werkt de dynamiek van de aarde door.

Ik breng dit met gelatenheid in associatie, omdat ook hier een begrenzing van de eigen macht van het menselijke subject plaats vindt. Nietzsche zou niet pleiten voor het installeren van een duurzame wereldorde. De beweeglijkheid van de aarde is te groot, de mens te vrij om dit te wensen. De gelatenheid vergt eerder een affirmatie van de kracht van de aarde en het leven. Niet onderdrukken wat wild en groot is, maar dit accepteren als essentieel verbonden met ons eigen metabolisme. Dit is dus een activiteit op een andere manier. De aarde trouw blijven heet ruimte laten voor haar eigen beweeglijkheid – en indirect voor een nieuw mensbegrip als een wezen dat niet tegenover, maar middenin haar tumult staat. Gelatenheid vergt dan dat wij niet denken dat de aarde beheerst moet worden, maar andersom: erkennen dat wij beheerst worden door de aarde. Als wij de dynamiek die door ons raast kunnen erkennen als die van aarde, pas dan kunnen wij haar trouw blijven.

Samenvatting

In deze blogpost tastte ik twee perspectieven op een mogelijke gelatenheid af. Het ging mij erom aan te tonen dat gelatenheid niet enkel een laten-zijn is van een neoliberaal discours dat de aarde enkel kan opvatten als een bron voor grondstoffen. Voor Heidegger is gelatenheid de opgave om te volharden in het openblijven voor nieuw begrip van het zijn van de dingen. Voor Nietzsche is het trouw blijven aan de aarde de opgave om onszelf als deel van deze aarde te zien, die voor hem een kolkende storm aan krachten is.